ลิขสิทธิ์ 9 ประเภท ตามกฎหมายไทยมีอะไรบ้าง? ทำความเข้าใจแบบง่าย ๆ

ในยุคที่ความคิดสร้างสรรค์และนวัตกรรมมีมูลค่ามหาศาล การสร้างสรรค์ผลงานต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นงานเขียน เพลง ภาพยนตร์ หรือโปรแกรมคอมพิวเตอร์ ล้วนเป็นทรัพย์สินทางปัญญา (Intellectual Property) ที่มีคุณค่าและต้องได้รับการปกป้องดูแลอย่างเหมาะสม หัวใจสำคัญของการปกป้องผลงานสร้างสรรค์เหล่านี้ในประเทศไทยก็คือ “กฎหมายลิขสิทธิ์” นั่นเอง ซึ่งกฎหมายฉบับนี้ได้กำหนดขอบเขตของผลงานที่ได้รับการคุ้มครองไว้อย่างชัดเจน โดยแบ่งออกเป็น ลิขสิทธิ์ 9 ประเภท ด้วยกัน

หลายคนอาจจะเคยได้ยินคำว่าลิขสิทธิ์มาบ่อยครั้ง แต่อาจยังไม่เข้าใจรายละเอียดที่ลึกซึ้งว่าผลงานที่เราสร้างขึ้นนั้นจัดอยู่ในประเภทไหน และได้รับการคุ้มครองอย่างไรบ้าง บทความนี้ AKIP Venture จะพาทุกท่านไปทำความเข้าใจเกี่ยวกับ ลิขสิทธิ์ 9 ประเภท ตามกฎหมายไทยแบบง่าย ๆ เพื่อให้คุณสามารถปกป้องสิทธิ์และใช้ประโยชน์จากผลงานสร้างสรรค์ของคุณได้อย่างมั่นใจ

ลิขสิทธิ์ คืออะไร?

ลิขสิทธิ์ (Copyright) หมายถึง สิทธิแต่เพียงผู้เดียวของเจ้าของลิขสิทธิ์ในการควบคุมการใช้ผลงานที่ตนได้สร้างสรรค์ขึ้นมา ไม่ว่าจะอยู่ในรูปแบบใดก็ตาม โดยกฎหมายได้ระบุขอบเขตการคุ้มครองอย่างชัดเจนว่าคุ้มครอง “การแสดงออกของความคิด” (Expression of Ideas) โดยไม่ครอบคลุมถึง “แนวคิด” (Idea) หรือกระบวนการทำงานที่อยู่เบื้องหลัง เช่น กฎหมายคุ้มครองหนังสือที่เขียนเสร็จแล้ว ไม่รวมถึงไอเดียของเรื่องราวที่อยู่เบื้องหลัง ดังนั้น การสร้างสรรค์ผลงานที่เป็นต้นฉบับและมีการแสดงออกให้เห็นเป็นรูปธรรมจึงเป็นหัวใจสำคัญของการได้รับความคุ้มครองตามกฎหมาย

สิ่งสำคัญที่ผู้สร้างสรรค์ทุกคนควรรู้คือ ลิขสิทธิ์ นั้นเกิดขึ้นโดยอัตโนมัติทันทีที่ผลงานถูกสร้างสรรค์ขึ้นมาสมบูรณ์ภายใต้หลักเกณฑ์ที่กฎหมายกำหนด โดยไม่จำเป็นต้องไปยื่นจดทะเบียนหรือดำเนินการตามพิธีการใด ๆ เลย ซึ่งแตกต่างจากการปกป้องสิทธิในทรัพย์สินทางปัญญาประเภทอื่น ๆ อย่างไรก็ตาม การยื่นแจ้งข้อมูลลิขสิทธิ์ต่อกรมทรัพย์สินทางปัญญาจะช่วยให้คุณมีหลักฐานทางกฎหมายที่ชัดเจนในการยืนยันความเป็นเจ้าของและเป็นประโยชน์อย่างยิ่งเมื่อเกิดข้อพิพาทขึ้น การที่เราเข้าใจขอบเขตของ ลิขสิทธิ์ 9 ประเภท จะช่วยให้เราสามารถใช้สิทธิ์แต่เพียงผู้เดียวในการทำซ้ำ ดัดแปลง และเผยแพร่ผลงานของเราได้อย่างเต็มที่

ลิขสิทธิ์ 9 ประเภท มีอะไรบ้าง?

ตามกฎหมายไทย ลิขสิทธิ์แบ่งออกเป็น 9 ประเภทหลัก ซึ่งแต่ละประเภทจะคุ้มครองผลงานที่แตกต่างกันไปดังนี้

กฎหมายลิขสิทธิ์ของไทยให้ความคุ้มครองแก่งานสร้างสรรค์ที่เกิดจากการใช้สติปัญญาและความอุตสาหะของผู้สร้างสรรค์ โดยได้แบ่งประเภทของงานที่ได้รับความคุ้มครองไว้อย่างครอบคลุมถึง ลิขสิทธิ์ 9 ประเภท ซึ่งเป็นหมวดหมู่หลักในการจำแนกผลงานสร้างสรรค์ทุกชนิด เพื่อให้ผู้สร้างสรรค์ได้รับความเป็นธรรมและสามารถใช้สิทธิแต่เพียงผู้เดียวในการทำประโยชน์จากงานของตนเองได้

1. งานวรรณกรรม

งานวรรณกรรม (Literary Work) คืองานที่ถ่ายทอดออกมาด้วย ตัวอักษร ภาษา หรือสัญลักษณ์ ซึ่งเป็นงานเขียนทุกชนิด ไม่ว่าจะเป็นรูปแบบสิ่งพิมพ์หรือดิจิทัล โดยคุ้มครองทั้งเนื้อหาและโครงสร้างการจัดเรียงที่มีความคิดสร้างสรรค์

• งานที่ได้รับการคุ้มครอง: หนังสือ (นวนิยาย, ตำรา, สารคดี), บทความ, บทกวี, บทละคร, คำปราศรัย, จุลสาร, เอกสารสิ่งพิมพ์, บทเพลง (เฉพาะส่วนเนื้อร้อง), บทเรียนออนไลน์, คู่มือการใช้งาน, คำแปล, โปรแกรมคอมพิวเตอร์ (โค้ดโปรแกรม และลำดับคำสั่ง), รหัสโปรแกรม (ทั้ง Source Code และ Object Code) และฐานข้อมูลที่มีการจัดเรียงอย่างเป็นระบบ

หากโปรแกรมมีฟังก์ชันใหม่หรือวิธีแก้ปัญหาเชิงเทคนิคที่แปลกใหม่ อาจพิจารณาขอสิทธิบัตรแทน เพราะแนวคิดหรือกลไกการทำงานภายในไม่ได้อยู่ในขอบเขตของลิขสิทธิ์

2. งานนาฏกรรม

งานนาฏกรรม (Dramatic Work) หมายถึงงานที่เกี่ยวกับการแสดงออกด้วยการ เคลื่อนไหวร่างกาย หรือการจัดเรียงท่าทางอย่างมีขั้นตอน เพื่อสื่อสารเนื้อหาหรือเรื่องราว โดยเน้นไปที่การออกแบบท่าทาง (Choreography) ที่สร้างสรรค์

• งานที่ได้รับการคุ้มครอง: การออกแบบท่าเต้น (Dance Choreography), การรำ, การเต้น ที่มีท่วงท่าจัดเรียงเป็นเรื่องราว, การแสดงโขน, ละครใบ้, ละครเวที (ในส่วนของการจัดท่าทางและ Blocking การแสดง), และการจัดลำดับท่าทางเพื่อใช้ในการแสดง

3. งานศิลปกรรม

งานศิลปกรรม (Artistic Work) ครอบคลุมงานศิลปะทุกแขนงที่แสดงออกถึง ความงามทางสายตาและการออกแบบ ทั้งงานที่ทำด้วยมือ (Traditional) และงานดิจิทัล (Digital Art)

• งานที่ได้รับการคุ้มครอง:
  • จิตรกรรม (ภาพวาด, ภาพระบายสี), ภาพพิมพ์ (Prints), ภาพถ่าย (Photography)
  • ประติมากรรม (รูปปั้น, งานแกะสลัก, งานปั้น)
  • งานสถาปัตยกรรม (แบบแปลนอาคาร, ตัวอาคารที่สร้างเสร็จ)
  • งานประยุกต์ศิลป์ (กราฟิกดีไซน์, โลโก้, ลวดลายบนผลิตภัณฑ์, Digital Art, NFT)
  • ภาพร่างแบบ (Sketch) และงานตกแต่งทางสถาปัตยกรรม

4. งานดนตรีกรรม

งานดนตรีกรรม (Musical Work) คืองานประพันธ์ที่เกี่ยวข้องกับการสร้างสรรค์ทางด้านเสียง ทั้งในส่วนของ ทำนอง คำร้อง และการเรียบเรียงเสียงประสาน โดยคุ้มครองตัว “บทเพลง” ที่ถูกเขียนหรือประพันธ์ขึ้น

• งานที่ได้รับการคุ้มครอง: คำร้อง, ทำนองเพลง (Melody) ที่มีเอกลักษณ์, โน้ตดนตรี (Sheet Music), การเรียบเรียงเสียงประสาน (Orchestration), และการปรับทำนองของเพลงที่มีอยู่เดิม

ข้อยกเว้นที่สำคัญ: งานดนตรีกรรมจะคุ้มครองเฉพาะ “การประพันธ์” เท่านั้น ไม่รวมถึงการบรรเลง หรือการแสดงจริงของนักดนตรีหรือนักร้อง ซึ่งส่วนนี้จะไปได้รับการคุ้มครองในฐานะ สิ่งบันทึกเสียง (Sound Recording) หรือ สิทธิข้างเคียง แทน

5. งานโสตทัศนวัสดุ

งานโสตทัศนวัสดุ (Audiovisual Work) หมายถึงผลงานที่ประกอบด้วย ทั้งภาพและเสียงที่สัมพันธ์กัน และสามารถนำมาเล่นซ้ำได้ ซึ่งเป็นสื่อบันทึกภาพและเสียงทั่วไปที่ไม่เข้าข่ายงานภาพยนตร์

• งานที่ได้รับการคุ้มครอง: มิวสิกวิดีโอ (MV), วิดีโอคลิปสั้น ๆ ที่เผยแพร่ในสื่อออนไลน์, วิดีโอเทป, VCD, สื่อการสอน หรือ Video Presentation ที่มีภาพและเสียงประกอบ

6. งานภาพยนตร์

งานภาพยนตร์ (Cinematographic Work) เป็นผลงานที่มีการบันทึกภาพเคลื่อนไหวอย่างต่อเนื่อง (อาจมีเสียงหรือไม่มีเสียงก็ได้) เพื่อ เล่าเรื่องราว หรือสื่อสารความบันเทิงอย่างเป็นระบบ ซึ่งมักมีความยาวและองค์ประกอบที่ซับซ้อนตามแบบแผนการผลิต

• งานที่ได้รับการคุ้มครอง: ภาพยนตร์, สารคดี, ซีรีส์ออนไลน์, รายการโทรทัศน์, และเสียงประกอบภาพยนตร์

7. สิ่งบันทึกเสียง

สิ่งบันทึกเสียง (Sound Recording) คือการบันทึกเสียงพูด เสียงเพลง หรือเสียงอื่น ๆ โดยไม่รวมภาพ ซึ่งคุ้มครอง “ไฟล์เสียงต้นฉบับ” หรือ Master File ของการบันทึกเสียงที่เกิดขึ้นจริง

• งานที่ได้รับการคุ้มครอง: Master File ของเพลงที่ถูกบันทึกในสตูดิโอ, ไฟล์เสียงพอดแคสต์ (Podcast), แผ่นเสียง, เทปเพลง, ซีดีเพลง, สื่ออื่นที่บันทึกเสียงเพลง, เสียงพูด, เสียงอื่น ๆ โดยไม่รวมภาพ, การบันทึกเสียงบรรยาย, และ Sound Effect ที่ผลิตขึ้น

8. งานแพร่เสียงแพร่ภาพ

งานแพร่เสียงแพร่ภาพ (Broadcast Work) คือการนำเสนอผลงานโดยอาศัย สื่อกระจายเสียงหรือแพร่ภาพอย่างต่อเนื่องสู่สาธารณะ โดยคุ้มครองการถ่ายทอดสัญญาณเสียงหรือภาพไปยังสาธารณะ

• งานที่ได้รับการคุ้มครอง: การถ่ายทอดรายการวิทยุ, การกระจายเสียงทางวิทยุ, รายการโทรทัศน์, การสตรีมมิ่งสด (Live Streaming) ผ่านแพลตฟอร์มออนไลน์, สัญญาณออกอากาศจากสถานีหลัก, และการแพร่เสียงหรือแพร่ภาพซ้ำ

9. งานอื่นใดในแผนกวรรณคดี วิทยาศาสตร์ หรือศิลปะ

หมวดหมู่นี้ใช้รองรับงานสร้างสรรค์รูปแบบใหม่ ๆ ที่เกิดขึ้นตามความก้าวหน้าทางเทคโนโลยี ซึ่งอาจไม่เข้าเกณฑ์ใน 8 ประเภทหลักอย่างชัดเจน แต่ถือว่าจัดอยู่ในหมวดของวรรณคดี วิทยาศาสตร์ หรือศิลปะ และสามารถแสดงออกเป็นรูปธรรมได้

งานที่ได้รับการคุ้มครอง: โมเดล 3 มิติ (3D Modeling), UX/UI Design ของแอปพลิเคชัน, งานสื่ออินเทอร์แอกทีฟ (Interactive Media), ผลงานเชิงวิชาการ ที่แสดงออกเป็นรูปธรรม, และการออกแบบจัดนิทรรศการที่มีรูปแบบเฉพาะ